Τα παλιά (πράσινα) λεωφορεία στη Φλώρινα
| Γράφει ο Τάσος Γραμπόβας
Η αφορμή για να ασχοληθώ με τη δημιουργία ενός ηλεκτρονικού αρχείου στο οποίο γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή της εμφάνισης και κυκλοφορίας των πρώτων (πράσινων) υπεραστικών λεωφορείων, τόσο σε πανελλαδικό όσο και σε τοπικό επίπεδο και την εκτύπωση ενός ολιγοσέλιδου έντυπου, ήταν το άκουσμα του τραγουδιού «Λεωφορείο ο κόσμος» του Κώστα Χατζή και της Σώτιας Τσώτου (https://www.youtube.com/watch?v=xyVJICe0kCA) το οποίο είχα ακούσει για πρώτη φορά το 1969.
Η σχέση μου με τα λεωφορεία περιορίζεται στο γεγονός πως τα γραφεία του πρώτου οργανωμένου ΚΤΕΛ στη Φλώρινα, στεγάζονταν 50 μέτρα από το σπίτι μου, Ν. Χάσου και Ταγματάρχου Ναούμ. Δεν έχω καμία σχέση με παλιό ή νέο λεωφορείο, ούτε και με το ΚΤΕΛ.
Η φιλία μου με τον παλιό λεωφορειούχο Γιάννη Γκέσο, το πόνημα του Τάκη Μεκάση «Αμαξάδες και αυτοκινητιστές της παλιάς Φλώρινας» (Περιοδική Έκδοση της Εταιρίας Γραμμάτων και τεχνών, τ. 10, σελ. 27-35, Μάιος 1992), μου έδωσαν τη δυνατότητα να αντλήσω πολλά στοιχεία για τα παλιά (πράσινα) λεωφορεία της Φλώρινας.
Το αρχείο αυτό σε μορφή κειμένου και σε video (DVD) που περιλαμβάνει 55 φωτογραφίες, θα παραδοθεί στο ΚΤΕΛ Φλώρινας για να δοθεί η δυνατότητα στους νεότερους οδηγούς να πληροφορηθούν για τη μορφή και την ιστορία τόσο των παλιών λεωφορείων που αποτέλεσαν μια πρόδρομο κατάσταση και τη βάση για τα σύγχρονα λεωφορεία που κυκλοφορούν σήμερα, όσο και του κοινού ταμείου (ΚΤΕΛ) που συμμετέχουν. Επίσης, τα στοιχεία του αρχείου αποτελούν μέρος της ιστορίας της περιοχής μας και η δημιουργία της σελίδας θα δώσει τη δυνατότητα σε όποιον θελήσει να τα μελετήσει.
Το λεωφορείο
«Το λεωφορείο είναι όχημα με κινητήρα που διαθέτει τουλάχιστον τέσσερεις τροχούς και είναι σχεδιασμένο για την μαζική μεταφορά επιβατών». Αυτός είναι ένας γενικός ορισμός για το λεωφορείο
Το πρώτο λεωφορείο κατασκευάστηκε από τον Καρλ Μπεντς το 1895. Σημαντικοί κατασκευαστές λεωφορείων είναι η σουηδική Volvo, οι γερμανικές Mercedes-Benz και Neoplan, η πολωνική Solaris, η γαλλική Irisbus, η Βουλγαρική Balkancar και η Ουγγρική Ikarus. Για πολλά χρόνια, με τα αμαξοποιεία του Σαρακάκη και της Βιαμάξ υπήρχε και μία μεγάλη βιομηχανία κατασκευής λεωφορείων στην Ελλάδα. Σήμερα κατασκευάζονται λεωφορεία από την ΕΛΒΟ.
Τα λεωφορεία στην Ελλάδα έχουν γράψει ιστορία (εικόνες λεωφορείων από όλη την Ελλάδα https://www.youtube.com/watch?v=FAiqXjR_U_E), τόσο τα αστικά στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στον Πειραιά και στις άλλες μεγάλες πόλεις, όσο και τα υπεραστικά στην επαρχία. Οι μεγαλύτεροι από εμάς θα θυμούνται, τα υπεραστικά (σε πράσινο χρώμα) εκείνα οχήματα, που με τους ηρωικούς οδηγούς τους, εκτελούσαν δρομολόγια, κρατώντας «ζωντανά» πολλά χωριά, γιατί ακόμα και τη δεκαετία του ?60 και του ?70 το λεωφορείο ήταν το μόνο σχεδόν μέσο επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο στην ηπειρωτική χώρα, ιδίως στα απομακρυσμένα χωριά, αφού ο σιδηρόδρομος κάλυπτε μόνο ορισμένες πόλεις σε κάποιους κεντρικούς άξονες.
Αυτά μετέφεραν επιβάτες, τρόφιμα, εφόδια, φάρμακα, ζωοτροφές, εφημερίδες, την ταχυδρομική αλληλογραφία και διάφορα άλλα, έχοντας τις βαλίτσες των επιβατών και τα διάφορα προϊόντα επάνω στην οροφή στερεωμένα στην τεράστια σχάρα τους και στο μικρή σχάρα στο πίσω μέρος του λεωφορείου (εικ. 1). Ήταν οργανωμένα στο τοπικό Κ.Τ.Ε.Λ. των πόλεων ή των νομών που εξυπηρετούσαν.
Εικ. 1 Αποσκευές φορτωμένες στη μεγάλη σχάρα (πάνω) και στη πίσω σχάρα (κάτω) (φωτο: Παντελής Γιανάτσης)
Το πρώτο υπεραστικό λεωφορείο κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1896 και ήταν 14 θέσεων, γαλλικής κατασκευής. Θεωρήθηκε μεγαθήριο για την εποχή του αφού όσα αυτοκίνητα κυκλοφορούσαν δεν ξεπερνούσαν τις 5-7 θέσεις.
Κατά την περίοδο αυτή τα πρώτα λεωφορεία δεν λειτουργούσαν συντονισμένα και ενταγμένα σε οργανισμούς (ΚΤΕΛ). Επικρατούσε αναρχία, κάθε λεωφορείο αποτελούσε ανεξάρτητη ιδιωτική επιχείρηση και ο ιδιοκτήτης του σύμφωνα με την κρίση του μπορούσε να το χρησιμοποιήσει σε οποιαδήποτε περιοχή και γραμμή. Το κόμιστρο διαμορφωνόταν ελεύθερα ανάλογα με την επιβατική κίνηση ή τον τυχόν ανταγωνισμό.
Την κατάσταση προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν οι επόμενες κυβερνήσεις με θέσπιση νόμων και προεδρικών διαταγμάτων.
Οι πρώτες διατάξεις που καθορίζουν την κυκλοφορία ή την κίνηση των λεωφορείων εμφανίζονται την πενταετία 1920-25 (Ν.Δ. 24812/1922 και Π.Δ. 715/1925). Το πρώτο ουσιαστικό βήμα οργάνωσης των επιβατικών συγκοινωνιών έγινε την τριετία 1937-40 με τη δημιουργία κοινών Διευθύνσεων Αστικών και Υπεραστικών λεωφορείων. Η πορεία για τη βελτίωση των υπεραστικών συγκοινωνιών ανακόπηκε με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς τα λεωφορεία επιτάχθηκαν από τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας. Ακόμα και σήμερα τα λεωφορεία έχουν προδιαγραφές που βοηθούν στη μετατροπή τους σε νοσοκομειακά οχήματα κατά την επίταξή τους σε περίπτωση πολέμου. Μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς το σιδηροδρομικό δίκτυο είχε παραμεριστεί από τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις, τα λεωφορεία αποτέλεσαν το κύριο μέσο μαζικής μεταφοράς.
Το έτος 1952 ξεκίνησε ουσιαστικά η οργάνωση των υπεραστικών λεωφορείων γιατί με το Ν.2119 συστάθηκαν τα Κοινά Ταμεία Εισπράξεων Λεωφορείων (ΚΤΕΛ, http://www.ktelbus.com/?module=default&pages_id=7&lang=el η ιστορική τους εξέλιξη). Δημιουργήθηκαν 89 Κοινά Ταμεία για τα υπεραστικά λεωφορεία (ένα για κάθε νομό και για κάθε νησί). Τα υπεραστικά Κ.Τ.Ε.Λ. τότε είχαν στόλο 3.311 λεωφορεία με 79.464 θέσεις.
Στη συνέχεια έγιναν διάφορες βελτιωτικές ή προβληματικές παρεμβάσεις που αφορούσαν τα ΚΤΕΛ. Το έτος 1968 έγινε συγχώνευση όλων των ΚΤΕΛ, αστικών και υπεραστικών (εικ. 2), σε 8 οργανισμούς ΚΤΕΥΛ – Κοινά Ταμεία Εισπράξεων Υπεραστικών Λεωφορείων. Το 1974 με το Ν.Δ. 102/1973 έγινε επαναφορά του προηγούμενου καθεστώτος, ενώ το 1984 επήλθε διαχωρισμός αστικών και υπεραστικών ΚΤΕΛ, για να φτάσουμε στο 2003, που με την εφαρμογή του νόμου 2963/2001 τα ΚΤΕΛ όλης της χώρας μετατράπηκαν σε ανώνυμες εταιρείες (Α.Ε).
Εικ. 2. Μέτοχοι (οδηγοί) μετά τη συγχώνευση των αστικών και υπεραστικών λεωφορείων στη Φλώρινα
Λάτρεις των παλαιών λεωφορείων αλλά και των ιστοριών που κουβαλάνε, συγκρότησαν μία Ομάδα Έρευνας και Μελέτης της Ιστορίας των Συγκοινωνιών στην Ελλάδα πριν από 20 χρόνια με επικεφαλής τον κ. Ανδρέα Χρόνη (δικηγόρο). Στην ομάδα αυτή με την επωνυμία «Οι φίλοι του Λεωφορείου», συμμετέχουν επαγγελματίες από όλους τους χώρους (δικηγόροι, ιδιωτικοί υπάλληλοι, γιατροί κ.ά.) και πρωταρχικός τους στόχος είναι η καταγραφή της ιστορίας των χερσαίων συγκοινωνιών στη χώρα. Ταξιδεύουν σε όλη την Ελλάδα και συγκεντρώνουν φωτογραφικό υλικό και οχήματα με στόχο να δημιουργηθεί ένα Μουσείο Μεταφορικών Μέσων στην Αθήνα, όπως αυτά που υπάρχουν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.
Η ομάδα κατάφερε να συγκεντρώσει μέχρι σήμερα παλαιά λεωφορεία, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, πληροφορίες και μαρτυρίες που θα βοηθήσουν στη συγγραφή της ιστορίας των μεταφορών και της αμαξοποιίας στην Ελλάδα. Ο αριθμός των φωτογραφιών που έχουν συγκεντρώσει αγγίζει τις 35.000!
Τα πράσινα λεωφορεία στη Φλώρινα
Όπως αναφέρει ο Τάκης Μεκάσης,(4) το πρώτο λεωφορείο κυκλοφόρησε στη Φλώρινα το 1925. Ιδιοκτήτης του ήταν ο Χρήστος Στράντζας, που έκανε τη διαδρομή Φλώρινα-Αρμενοχώρι (Μεσονήσι) μεταφέροντας επιβάτες στον Σιδηροδρομικό Σταθμό, γιατί δεν υπήρχε ακόμα Σ.Σ., και αργότερα τη διαδρομή Φλώρινα – Μπούφι (Ακρίτας). Το 1928 οι Αφοί Μπέλτσου κυκλοφόρησαν ένα λεωφορείο DODGE (Ντότς), 24 θέσεων και ένα φορτηγό ίδιας μάρκας για τη διαδρομή Φλώρινα – Άγιος Γερμανός. Επίσης οι Αφοί Μίχτη το 1930 κυκλοφόρησαν ένα 24θέσιο λεωφορείο για τη διαδρομή Φλώρινας – Πρέσπας. (εικ. 3.) Το 1930 κυκλοφόρησαν τα μικρά λεωφορεία των 10 θέσεων του Κώστα Ιωακειμίδη και του Τάκη Δρόσου, με προορισμό την Πρέσπα. Αργότερα την ίδια διαδρομή επαναλάμβανε και ο Περικλής Δράμπης με ένα μικτό όχημα (στην ουσία φορτηγό) το οποίο είχε 5-6 θέσεις για επιβάτες στο μπροστινό μέρος και συνέχιζε ο χώρος για εμπορεύματα. Το 1934 αρχίζουν τα δρομολόγια λεωφορείων προς τη Θεσσαλονίκη. Ήταν η FORD του Στρατή Κοντογιώργη και το DODGE του Ιωσήφ Δήμκου που ξεκινούσαν από την πλατεία Ομονοίας (Γ. Μόδη).
Εικ. 3. 24θέσεο λεωφορείο ? Φλώρινα-Πρέσπα (1930) των Αδελφών Μίχτη: από αριστερά 2ος Ιωάννης, 5ος Νικόλαος
Τη δεκαετία του 1950 με την ίδρυση των ΚΤΕΛ εμφανίζονται τα πράσινα λεωφορεία (σκούρο και ανοιχτό πράσινο χρώμα). Τα λεωφορεία αυτά είτε εισάγονταν από τις Η.Π.Α. και τη Γερμανία, είτε το αμάξωμά τους κατασκευάζονταν στην Ελλάδα ενώ τα μηχανικά μέρη τους εισάγονταν, ή είχαν εισαχθεί ως φορτηγά αυτοκίνητα τα οποία μετατρέπονταν σε επιβατικά λεωφορεία. Το ΚΤΕΛ Φλώρινας είχε στο στόλο του κατά τη δεκαετία του ?50, 24 πράσινα επιβατικά λεωφορεία 25 θέσεων με την πολύ μεγάλη σχάρα για αποσκευές στην οροφή τους και τη μικρότερη στο πίσω μέρος του λεωφορείου. Τα λεωφορεία αυτά ήταν για την ορεινή επαρχία, ότι είναι σήμερα τα πλοία της άγονης γραμμής για τα απομακρυσμένα νησιά. Μετέφεραν προμήθειες, φάρμακα κι ανθρώπους. Δεν υπήρχε ζωή χωρίς αυτά.
Εικ 4. Εκδρομή με πράσινα λεωφορεία των σπουδαστών της Ακαδημίας με τους καθηγητές τους (πάνω) και μαθητών δημοτικού σχολείου με τους δασκάλους τους (κάτω)
Τα λεωφορεία του ΚΤΕΛ χρησιμοποιήθηκαν και σαν εκδρομικά από σχολεία, συλλόγους κ.λ.π. αφού εκείνη την εποχή δεν είχαν εμφανιστεί τα τουριστικά λεωφορεία (εικ. 4) Μεταξύ των ιδιοκτητών λεωφορείων που το 1952 πλαισίωσαν το νεοϊδρυόμενο ΚΤΕΛ Φλώρινας ήταν οι Γιάννης Κοτσατσαρίδης, Ζήσης Τσουκαλης, Κώστας Ιωακειμίδης, Κώστας Γκέσος, Βαγγέλης Κοίδης, Πέτρος και Δημήτρης Μακεδών, Κώστας Πραπαβέσης κ.ά (εικ. 5). Η πρώτη επαγγελματίας οδηγός ήταν η Αμαλία Τάχου (εικ. 6)
Εικ. 5. Οδηγοί και εισπράκτορες έξω από τα γραφεία του ΚΤΕΛ στην οδό Ν. Χάσου. Στη μέση ο σταθμάρχης Θόδωρος Προδάνος
Εικ. 6. Η πρώτη επαγγελματίας οδηγός Αμαλία Τάχου με μια κόρη της
Σημαντικό ρόλο στη λειτουργία των λεωφορείων και στη μεταφορά επιβατών και εμπορευμάτων, έπαιξαν οι εισπράκτορες ή βοηθοί όπως τους αποκαλούσαν γιατί εκτός από την είσπραξη του κομίστρου ασχολούνταν με τη συντήρηση (π.χ. γρασάρισμα), το καθάρισμα (εσωτερικά και εξωτερικά του λεωφορείου, τη φορτοεκφόρτωση των εμπορευμάτων κ.ά. (εικ. 7)
Εικ. 7. Εισπράκτορες ? βοηθοί στη φόρτωση εμπορευμάτων στις σχάρες των λεωφορείων
Η απόσυρση και η αντικατάσταση των περισσότερων πράσινων λεωφορείων με νέα λεωφορεία 32 θέσεων (πούλμαν) (ΕΑΚ. 8) άρχισε από το 1962 και ολοκληρώθηκε το 1965. Ορισμένα από τα παλιά παρέμειναν σε κυκλοφορία για την εξυπηρέτηση από το ΚΤΕΛ των κατοίκων ορεινών χωριών του νομού γιατί σε πολλές περιπτώσεις τα καινούργια λεωφορεία αδυνατούσαν να κυκλοφορήσουν στους δύσβατους δρόμους αυτών των περιοχών.
Ευχαριστίες
Η συλλογή υλικού για η δημιουργία αυτού του μικρού εγχειρήματος, υπήρξε δύσκολη και επίπονη. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες των λεωφορείων δεν βρίσκονται στη ζωή, ενώ πολλοί από τους κληρονόμους τους δεν βρίσκονται στη Φλώρινα ή δεν είχαν κάποιο στοιχείο.
Η καταγραφή της ιστορίας των λεωφορείων και του ΚΤΕΛ και η συγκέντρωση φωτογραφικού υλικού, προήλθε από προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που εργάστηκαν στα παλιά λεωφορεία όπως οδηγοί και εισπράκτορες-βοηθοί και βέβαια από τη βιβλιογραφία που αναφέρω παρακάτω.
Για τη βοήθεια που μου προσφέρθηκε στη δημιουργία αυτής της σελίδας και του εντύπου, θέλω ιδιαιτέρως να ευχαριστήσω τον Γιάννη Γκέσο, πρώην οδηγό του ΚΤΕΛ- που με την υπομονή του, την εμπειρία του και τη αφιέρωση αρκετού χρόνου, με βοήθησε στην εξεύρεση πολύτιμων στοιχείων μέσα από τις δικές του αναμνήσεις και της οικογένειάς του, μιας οικογένειας που επί 70 χρόνια περίπου (3 γενιές) υπηρετεί μέχρι σήμερα ακατάπαυστα τις ανάγκες του ΚΤΕΛ και του επιβατικού κοινού της Φλώρινας.
Θερμές ευχαριστίες θέλω να εκφράσω σε συμπολίτες μου, γνωστούς και φίλους, που με τη συγκέντρωση σπάνιου φωτογραφικού υλικού, βοήθησαν στο να γίνουν γνωστά σους νέους ανθρώπους ή να φέρουν στη μνήμη των παλιότερων τα παλιά πράσινα λεωφορεία. Αυτοί είναι οι: Βασιλείου Κώστας-πρ. εισπράκτορας, Βογιατζής Θανάσης – συντ. δημ. υπάλληλος, Γκέσος Κώστας – οδηγός, Γρανάτης Πέτρος – συντ. δημ. υπάλληλος, Ιωακειμίδης Γιώργος – συντ. οδηγός, Ιωαννίδης Άρης – συντ. τραπεζικός, Ιωαννίδης Γιάννης – συντ. τραπεζικός, Καλλίνης Λεωνίδας – πρ. εισπράκτορας, Κεσίδης Σωκράτης – συντ. οδηγός, Κοϊδης Βαγγέλης – συντ. οδηγός, Κοϊδης Παύλος – συντ. δάσκαλος, πρ, εισπράκτορας, Κορωναίος Βαγγέλης – οδηγός, Μακεδών Κυριακή (Κίτσα) σύζυγος Δημητρίου, Μεκάσης Δημήτρης (αναφέρθηκε στην εισαγωγή) Μίχτης Χρήστος – συντ. δημ. υπάλληλος, (+) Πουγαρίδης Αποστόλης – πρ. οδηγός, Πουγαρίδου Σοφία – Περιβολάρη – συνταξιούχος δασκάλα, Τάχου Αμαλία – συντ. οδηγός, Τορτοπίδης Γιώργος – συντ. οδηγός, Τσόκανου Αθηνά, (+) Τσούκαλης Ιωάννης – πρ. οδηγός.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τους κ.κ. Ανδρέα Χρόνη και Απόστολο Κουρμπέλη, μέλη της ομάδας «Οι φίλοι του Λεωφορείου», που με το φωτογραφικό υλικό που με προμήθευσαν από το τεράστιο αρχείο τους και με τις συμβουλές τους κυρίως σε τεχνικό επίπεδο, με βοήθησαν να εμπλουτίσω το δικό μου αρχείο με φωτογραφικό υλικό που δεν μπόρεσα να βρω στη Φλώρινα.
Περισσότερο φωτογραφικό υλικό με τα ονόματα των οδηγών και εισπρακτόρων των λεωφορείων, υπάρχει στo you tube μέσα από ένα video που έχω αναρτήσει για τα πράσινα λεωφορεία της Φλώρινας στη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=jxHoKoD3LaQ.
